gazetareduta.pl
Zapewnienie bezpieczeństwa Europy i świata jest jednym z najważniejszych wyzwań, przed którymi stają dzisiaj państwa obszaru euroatlantyckiego, w tym Polska. Zmiana orientacji w polityce międzynarodowej Federacji Rosyjskiej, stałe zagrożenie ze strony międzynarodowego terroryzmu oraz inne zagrożenia o może nie nowym charakterze, ale zyskujące nowe możliwości techniczne, to tylko niektóre ze zjawisk określających współczesny świat i stosunki międzynarodowe.
Współczesna edukacja społeczna wymaga przynajmniej elementarnej wiedzy na te tematy. Każdy świadomy obywatel, członek społeczeństwa obywatelskiego, powinien mieć możliwości oceny polityki wewnętrznej i zewnętrznej swojego państwa. Powinien wiedzieć, rozumieć i potrafić ocenić czy decyzje polityczne, podejmowane szczególnie przez władzę wykonawczą i ustawodawczą, służą zwiększeniu bezpieczeństwa każdego z nas i ogółu obywateli. Powinien także wiedzieć jak poziom tego bezpieczeństwa wpływa na bezpieczeństwo w najważniejszym dla nas kontekście, kontekście euroatlantyckim. Jest to związane z naszym uczestnictwem w NATO i Unii Europejskiej, ale także z naszym udziałem w OBWE i ONZ. Niebagatelne jest także znaczenie mniejszych inicjatywach bezpieczeństwa, takich jak Grupa Wyszehradzka [2] i Trójkąt Wajmarski [3].
W celu realizacji tak określonych postulatów niezwykle ważna jest edukacja dla bezpieczeństwa, a to wymaga także propagowania wiedzy na temat podstawowych pojęć, definicji i sposobów podejścia do kwestii jego zapewnienia. Dotyczy to zarówno systemów bezpieczeństwa, które obowiązywały w Europie i na świecie w okresie zimnej wojny, jak i obowiązujących obecnie, już po rozpadzie świata dwubiegunowego [4]. Dobrym punktem wyjścia wydaje się stworzenie słownika podstawowych pojęć, terminów i definicji wyjaśniających problematykę oraz podejście do bezpieczeństwa. Opracowany słownik nie wyczerpuje z oczywistych powodów całości problematyki, jednakże daje podstawy do jej lepszego zrozumienia.
SŁOWNIK PODSTAWOWYCH POJĘĆ, TERMINÓW I DEFINICJI
AGRESJA – użycie sił zbrojnych przez państwo przeciwko suwerenności, integralności terytorialnej lub niezależności innego państwa. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego ONZ wymienia siedem sytuacji, które uznaje za agresję:
1. inwazja,
2. atak zbrojny.
3. okupacja.
4. bombardowanie terytorium innego państwa lub użycie przeciwko niemu jakiejkolwiek broni.
5. atak sił zbrojnych na siły zbrojne, marynarkę, lotnictwo cywilne, na morzu terytorialnym,
6. użycie sił zbrojnych stacjonujących na terytorium drugiego państwa, w sposób sprzeczny z porozumieniami określającymi ten pobyt.
7. wysłanie przez państwo lub w jego imieniu grup zbrojnych, sił nieregularnych, dokonujących poważnych aktów zbrojnych przeciwko innemu państwu.
BEZPIECZEŃSTWO – aktywne dążenie podmiotu (jednostki, państwa lub grupy państw, w tym sojuszy) do zapewnienia możliwości przetrwania, rozwoju i możliwości realizacji własnych celów i zamierzeń (interesów) w występujących warunkach. W tym celu podmiot stara się wykorzystywać sprzyjające okoliczności (szanse), podejmuje stające przed nim wyzwania, ale jest również zmuszony do ograniczania ryzyka i przeciwdziałania zagrożeniom. Bezpieczeństwo można dzielić według różnych kryteriów, między innymi według oceny, kogo ono dotyczy – narodowe lub wewnętrzne, międzynarodowe lub zewnętrzne (kryterium podmiotowe) lub jakiego jest ono charakteru – polityczne, społeczne, wojskowe, ekonomiczne, ekologiczne, informacyjne (kryterium przedmiotowe).
BEZPIECZEŃSTWO WEWNĘTRZNE – jego poziom zależy od wielu czynników. Tutaj zwracamy uwagę na te z nich, które są najistotniejsze z punktu widzenia obywatela:
1. zachowania porządku konstytucyjnego w państwie,
2. stabilizacji politycznej,
3. stabilności gospodarki i finansów,
4. utrzymania porządku prawnego,
5. ochrony przed klęskami i katastrofami,
6. dbałości o środowisko naturalne,
7. dbałości o wysoki poziom edukacji,
8. budowania świadomego społeczeństwa obywatelskiego. Należy w tym miejscu zdecydowanie podkreślić, że bezpieczeństwo wewnętrzne państwa, szczególnie w relacjach sojuszniczych i wspólnotowych, ma kapitalne znaczenie dla bezpieczeństwa regionu i świata.
BEZPIECZEŃSTWO ZEWNĘTRZNE – na jego poziom mają wpływ działania państwa związane głównie z troską o:
1. polityka zagraniczną,
2. rosnące znaczenie instytucji międzynarodowych w zapewnianiu stabilizacji,
3. wzrost poszanowania prawa w relacjach międzynarodowych,
4. wzmacnianie procesów integracyjnych, czemu między innymi służy aktywne uczestnictwo w międzynarodowych strukturach politycznych i ekonomicznych,
5. udział w przeciwdziałaniu kryzysom i konfliktom, inicjatywach rozbrojeniowych, budowaniu środków wzajemnego zaufania, ale także w przeciwdziałaniu z zwalczaniu zagrożeń.
BEZPIECZEŃSTWA MODELE (modele bezpieczeństwa) – we współczesnym świecie wyróżniamy następujące modele bezpieczeństwa:
Jednostkowy – dotyczący państwa lub narodu obowiązywał do końca XIX wieku. Sojusze, choć istniały, były raczej doraźne i traktowane elastycznie i oceniane jedynie z pozycji interesu państwa i narodu.
Uniwersalny – zbiorowy. Oparty na obowiązku solidarności w działaniach dla pokoju i bezpieczeństwa. Przykład stanowi ONZ i Karta Narodów Zjednoczonych (KNZ).
Regionalny – zgodny z KNZ. Musi być otwarty dla wszystkich państw regionu, zapewniać takie same prawa i obowiązki uczestnikom, posiadać zdolność do pokojowego rozwiązywania sporów, mieć system koordynacji z Radą Bezpieczeństwa ONZ. Przykładem jest NATO.
Subregionalny – jest to model w stanie tworzenia się. Pretenduje do niego OBWE ze niesprecyzowana strukturą i nieokreślonymi metodami i narzędziami zapobiegania konfliktom i wojną w regonie.
CYBERPRZESTRZEŃ – w obecnej dobie nabiera ona coraz większego znaczenia z uwagi na rozwój społeczeństwa informacyjnego. Przytaczamy jej dwie definicje:
Słownik PWN – „przestrzeń wirtualna, w której odbywa się komunikacja pomiędzy komputerami.”
Doktryna cyberbezpieczeństwa RP – „przestrzeń przetwarzania i wymiany informacji tworzona przez systemy informacyjne (zespoły współpracujących ze sobą urządzeń i oprogramowania) wraz z powiązaniami pomiędzy nimi oraz relacjami z użytkownikami).”
CYBERWOJNA – wojna cybernetyczna, wykorzystanie komputerów i sieci informatycznych do przeprowadzenia ataków na sieci i komputery przeciwnika. Głównym celem takiej wojny jest paraliż systemów państwa zaatakowanego. Systemów kierowania i kontroli, energetycznych i innych elementów istotnych z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa.
DOKTRYNA – system poglądów twierdzeń i założeń dotyczących jakiegoś zagadnienia lub określonej dziedziny wiedzy.
DOKTRYNY BEZPIECZEŃSTWA – istnieje kilka podejść do bezpieczeństwa, tutaj przedstawiono dwie najbardziej rozpowszechnione obecnie doktryny:
Realizm (neorealizm) – tradycyjne siłowe, zmilitaryzowane podejście do bezpieczeństwa. W tej doktrynie najważniejsza kwestią jest bezpieczeństwo państwa, jego potęga militarna gwarantująca możliwości rozwoju. Przetrwanie gwarantować miała potęga i siła. Wartości i interes jednostki oraz społeczny nie był uważany za najważniejszy. Za twórcę tego podejścia, które pojawiło się w latach 40. XX wieku, uznaje się Hansa Morgentau uchodźcę z nazistowskich Niemiec do USA (1937 r.). W latach 80. XX wielu pojawiła się nowsza odmiana zwana neorealizmem (Keneth Waltz), który nie odnosił się jedynie do państwa, ale do całego systemu międzynarodowego. Waltz uważał nawet, że w niektórych przypadkach proliferacja broni masowego rażenia może przyczyniać się do wzmocnienia pokoju światowego. Od roku 2013 w Europie obserwujemy pewne elementy powrotu do doktryny realistycznej (neorealistycznej). Przedstawicielami takie podejścia są Rosja i Turcja, a wiele elementów tej doktryny obserwujemy niestety także w polityce wewnętrznej i zewnętrznej PiS.
Liberalizm – wywodzi się z filozoficznych idei idealistycznych (Emanuel Kant) oraz liberalnych idei ekonomicznych (Adam Smith i Dawid Ricardo). Według tej doktryny pokój można osiągać dążąc do zaspokajania potrzeb wszystkich narodów i państw oraz na drodze demokratyzacji życia międzynarodowego oraz wzmacniania instytucji międzynarodowych. Zakłada ona wykorzystywanie głownie pozamilitarnych środków kształtowani i utrzymywania bezpieczeństwa. W latach 70. XX wieku pojawił się neoliberalizm, w którym jako środek budowania bezpieczeństwa uznaje się współpracę międzynarodową. Rozwijał się szczególnie dynamicznie w latach 80. i 90. ubiegłego wieku (Robert Axlord i Robert Keohane). Nie trudno dostrzec, że ta właśnie doktryna stosowana jest przez państwa Unii Europejskiej i NATO.
DWUBIEGUNOWY UKŁAD BEZPIECZEŃSTWA – funkcjonował w okresie istnienia dwóch przeciwstawnych sobie bloków ideologicznych, w tym także ich sojuszy polityczno-wojskowych NATO i Układu Warszawskiego. Jego apogeum stanowił okres zimnej wojny, okres największego napięcia pomiędzy obydwoma blokami, który kilkakrotnie stawiał świat w obliczu groźby konfliktu nuklearnego.
DOKTRYNA BREŻNIEWA – doktryna ogłoszona w 1968 roku, po inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację. Zakładała dominację spójności terytorialnej i ideologicznej bloku państw komunistycznych, nad suwerennością poszczególnych jej państw. Stanowiła element zastraszania i ograniczania dążeń niepodległościowych państw podporządkowanych hegemonistycznej roli Moskwy. Jej nazwa pochodzi od nazwiska Leonida Breżniewa – ówczesnego I Sekretarza Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego.
KONFLIKT ZBROJNY – jeden z najpoważniejszych problemów bezpieczeństwa. Pojęcie konfliktu jest uważane za znacznie szersze od pojęcia wojny. Konfliktowi zbrojnemu zawsze towarzyszą zmagania stron. Żeby można było mówić o konflikcie zbrojnym, musi on charakteryzować się określonymi cechami. Zawsze wymienia się następujące:
1. występują co najmniej dwie strony prowadzące walkę,
2. strony używają zorganizowanych sił zbrojnych – regularnych lub partyzanckich,
3. stosowane są metody oraz środki typowe dla prowadzenia działań zbrojnych.
PAŃSTWO UPADŁE – pomimo posiadania formalnych struktur władzy, nie może lub nie chce sprawować swoich funkcji związanych z zapewnieniem suwerenności i integralności, bezpieczeństwa wewnętrznego i przestrzegania norm międzynarodowych. Przyczynami takiej sytuacji mogą zarówno uwarunkowani historyczne, jak i obecna sytuacja gospodarcza, polityczna i wojskowa, w tym konflikty wewnętrzne.
POKÓJ – w najprostszej formie, to stosunki pomiędzy podmiotami życia politycznego (państwami i narodami), które nie prowadzą ze sobą wojny. Obecnie uważa się jednak, że pokój to nie jedynie brak wojny i przemocy, ale także harmonijna współpraca państw, która sprzyja rozwojowi wszystkich wartości międzynarodowych.
POZAMILITARNE WYZNACZNIKI BEZPIECZEŃSTWA – charakteryzują się możliwością ich codziennego stosowania, jako środków zarówno oceny poziomu jak i budowy bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego. Do podstawowych zalicza się: wyznaczniki polityczne, ekonomiczne oraz społeczno–kulturowe.
PROLIFERACJA broni masowego rażenia – rozprzestrzeniani broni masowego rażenia, biologicznej, chemicznej i atomowej. Zjawisko uważane za jedno z głównych zagrożeń bezpieczeństwa. Zagrożenie to może być związane także z dążeniem organizacji terrorystycznych do uzyskania dostępu do materiałów rozszczepialnych lub odpadów z elektrowni atomowych, w celu budowy tzw. brudnej bomby. Bomby konwencjonalnej, która w wyniku wybuchu rozprzestrzenia materiał radioaktywny.
STRATEGIA – w rozumieniu węższym, to dział sztuki wojennej obejmujący przygotowanie i prowadzenie wojny, oraz jej poszczególnych kampanii i bitew. W znaczeniu uniwersalnym, to przemyślany plan działań. To owo drugie podejście jest dostrzegalne w dokumentach strategicznych NATO i Unii Europejskiej
SYSTEM BEZPIECZEŃSTWA – całokształt zasobów i możliwości służących zapewnieniu bezpieczeństwa. Składa się z wielu elementów – podsystemów: kierowania, obrony, bezpieczeństwa obywateli, ochrony, bezpieczeństwa gospodarczego i bezpieczeństwa społecznego.
TERRORYZM – oparte na różnych motywów, najczęściej ideologicznych i religijnych, planowane i najczęściej zorganizowane działania pojedynczych osób lub grup, podejmowane z naruszeniem prawa. Ich celem jest albo zmuszenie władz i społeczeństwa do określonych zachowań, albo wywołanie określonego efektu, szczególnie lęku i niepewności bezpieczeństwa. Działania te są realizowane z całą bezwzględnością, przy użyciu różnych środków, w tym broni i ładunków wybuchów. Ataki często mają charakter samobójczy. Nadaje się im rozgłos. W obecnej dobie szczególnego znaczenia nabiera terroryzm międzynarodowy, choć zjawisko to jest znane w Europie już od lat 70. XX wieku.
WOJNA – zorganizowana walka zbrojna pomiędzy państwami, narodami, grupami społecznymi, religijnymi itp. Jeden z teoretyków uważał ją za kontynuację polityki przy wykorzystaniu innych środków (gen. Carl von Clausewitz).
WOJNA HYBRYDOWA – działania łączące elementy konwencjonalne i nieregularne, także elementy cyberwojny. W zależności od sytuacji i wymagań mogą być stosowane także inne narzędzia. Celem takich działań, prowadzonych bez wypowiedzenia rzeczywistej wojny, jest utrudnienie identyfikacji agresora i unikanie tą droga odpowiedzialności za agresję. Należy zauważyć, że NATO przewidywało podobne działania już w swoich koncepcjach strategicznych obrony obszaru Sojuszu w latach 1957 – 1989. Oceniano wtedy, że Układ Warszawski może stosować elementy ograniczonej agresji, które mieszczą się w dzisiejszej definicji wojny hybrydowej.
WOJNA ZIMNA (zimna wojna) – określenie stanu stosunków międzynarodowych charakteryzujących się trwałym konfliktem, ale także brakiem możliwości jego rozstrzygnięcia za pomocą środków militarnych. Przyjmuje się, że okres zimnej wojny trwał w latach 1947 – 1989 (niektóry podają, że do roku 1991 – data rozwiązania struktur Układu Warszawskiego i rozpadu Związku Sowieckiego). Praktycznie stan zimnej wojny ulegał jednak stopniowemu złagodzeniu od roku 1985, a więc od ogłoszenia przez Michaiła Gorbaczowa (I Sekretarza Komunistycznej Partii Związku Radzieckiego) zasad przebudowy i nowego myślenia w sowieckiej polityce zagranicznej.
ZAGROŻENIE – jest wiele definicji tego pojęcia. Najbardziej lakoniczna sprowadza się do stwierdzenia, że zagrożenie to sytuacja, w której występuje prawdopodobieństwo powstania stanu niebezpiecznego dla podmiotu. Jak widać samo zagrożenie niesie jedynie możliwość niebezpieczeństwa, jest więc ono w takiej sytuacji potencjalne. Staje się ono zagrożeniem realnym, gdy jego poziom przekracza możliwości systemu bezpieczeństwa.
ZAGROŻENIA KLASYFIKACJA – podstawowa klasyfikacja zagrożeń, pozwala na dokonanie ich następującego podziału:
Zagrożenia militarne (wojskowe) – dotyczą one szerokorozumianej sfery obronności i bezpieczeństwa. Mają one swój wymiar wewnętrzny określony w stosunkach pomiędzy resortami siłowymi, a ośrodkiem władzy państwowej (cywilna kontrola demokratyczna). Wymiar zewnętrzny, to relacje międzynarodowe, poziom zbrojeń i proliferacji broni masowego rażenia, charakter porozumień wojskowych, w tym sojuszy.
Zagrożenia paramilitarne – to zagrożenia zawierające elementy militarne, ale niezwiązane z bezpośrednim użyciem sił zbrojnych. Można do nich zaliczyć między innymi terroryzm i działalność przestępczą, nielegalny transfer technologii wojskowych, w tym ich przemyt, ale także nieprzewidziane i groźne w skutkach zdarzenia z udziałem pozostałości działań wojennych, np. wypadki spowodowane eksplozją niewybuchów lub skażenie bronią chemiczną.
Zagrożenia pozamilitarne (niewojskowe) – do których poza zagrożeniami o charakterze naturalnym zalicza się między innymi:
1. zagrożenia polityczne, związane z – naruszaniem prawa wewnętrznego i międzynarodowego; z narastaniem tendencji nacjonalistycznych, słabością struktur społeczeństwa obywatelskiego; powstawaniem państw upadłych,
2. zagrożenia ekonomiczne będące efektem prowadzenia gospodarczej polityki zagranicznej i ekonomicznych relacji międzynarodowych, które mogą powodować konflikt,
3. zagrożenia społeczne, problemy demograficzne, brak porządku konstytucyjnego i prawnego, migracje ludności mogące powodować zderzenie cywilizacyjne.
ZAGROŻENIA ASYMETRYCZNE – należy zaznaczyć, że nie jest to zjawisko zupełnie nowe. Nowy jest jego poziom oraz możliwości techniczne i technologiczne, które sprawiają, że zagrożenia o tym charakterze zyskały na znaczeniu. Do głównych z tych zagrożeń zaliczyć należy: terroryzm międzynarodowy, przestępczość zorganizowaną, działania ekonomiczne, wroga propaganda, tajne operacje na terytorium państwa trzeciego, cyberterroryzm, zagrożenia dla bezpieczeństwa energetycznego, proliferację (rozprzestrzenianie) broni masowego rażenia (BMR). Zagrożenie asymetryczne może więc dotyczyć stosowanej strategii (metod działania) oraz stosowanych środków i metod.
Autor opracowania, powstałego w połowie 2017 roku, jest doktorem nauk społecznych, w dziedzinie nauk o bezpieczeństwie. Od 27 lat jego zainteresowania badawcze są związane z tą właśnie problematyką, w tym w kontekście uczestnictwa Polski w instytucjach międzynarodowych tworzących architekturę bezpieczeństwa. W 1997 roku z ramienia OBWE nadzorował przebieg wyborów w Republice Serbskiej, po rozpadzie byłej Jugosławii. W latach 1998 – 2004 pełnił służbę dyplomatyczną w Stałym Przedstawicie RP przy NATO i UZE w Brukseli. Przez ponad rok pełnił służbę w rejonie uznanym za strefę działań wojennych. Uczestniczył w koordynacji działań związanych z przygotowaniami do zwiększonego udziału polskich Sił Zbrojnych w operacji ISAF w Afganistanie.
W jej skład wchodzą Czechy, Polska, Słowacja i Węgry. Celem powstania Grupy w 1991 roku było wypracowywanie wspólnego stanowiska w kwestiach NATO i UE. Stanowisko Polski i Węgier wobec polityki Unii utrudnia współpracę.
Komitet Wspierania Współpracy Francusko-Niemiecko-Polskiej. Powstał w 1991 roku. Obecnie odgrywa znikomą rolę z uwagi na charakter prowadzonej od 2015 roku polityki zagranicznej PiS.
Pojęcia, które zostały w tekście pogrubione, znalazły swoje wyjaśnienie w słowniku.